Ishrana u prevenciji kognitivnog oštećenja i demencije
Smatra se da je ishrana važan faktor životnog stila koji može umanjiti rizik od razvoja kognitivnog oštećenja i demencije. Treba uzeti u obzir da na osnovu dosadašnjih istraživanja, ukoliko nije potvrđen vitaminski ili mineralni nedostatak, nije preporučena suplementacija vitamina i minerala kod blagog kognitivnog oštećenja i demencije. Nasuprot tome, postojeća istraživanja sugerišu da određene hranljive materije i sastojci hrane, kao i konzumacija određenih grupa namiranica, imaju potencijalno pozitivan uticaj na kognitivne funkcije.
Iako postoje dokazi o zaštitnim svojstvima hranljivih materija ili određenih vrsta namirnica, oni nisu dovoljno uverljivi, jer ne postoji dovoljan broj kliničkih studija koje su se bavile ovom temom, odnosno dosadašnja istraživanja su većinom opservaciona. Takođe, u istraživanjima o povezanosti ishrane i kognitivnog oštećenja postoje brojni metodološki problemi koji tek treba da budu prevaziđeni kako bi preporuke koje proističu iz istraživanja bile jače. U navedene metodološke probleme istraživanja spadaju: tehnike i vreme procene nutritivnog statusa, spoljašnji faktori (kao što su uticaj fizičke aktivnosti, aspekti kognitivne rezerve (na koju utiču obrazovanje, intelektalne sposobnosti, socioekonomski status ispitanika), različiti obrasci ishrane i različiti mehanizmi delovanja sastojaka ishrane kao i oštećenja kognicije.
Među hranljive sastojke sa uočenim pozitivnim efektima na kognitivne funkcije spadaju neki vitamini grupe B (B6, B12 i folna kiselina) i antioksidansi (vitamin C, E, karoteni, flavonoidi, D vitamin i omega-3 masne kiseline). Mozak je vrlo osetljiv na oksidativni stres, pri čemu neadekvatna antioksidantna odbrana mozga može biti posrednik patogeneze i progresije demencije. Postoji i značaj elemenata kao što su selen, cink i bakar koji služe kao kofaktori za proteine i enzime sa antioksidantnim efektima. Folnu kiselinu sadrže tamno zeleno lisnato povrće, mahunarke, narandže i grejpfrut, kikiriki i bademi, iznutrice (jetra i bubreg) i pekarski kvasac.
Izvori bogati flavonoidima su voće (uglavnom citrusno voće, banane i bobičasto voće), povrće (peršun i luk) i crni čaj. Vitaminom D su bogati: riba i riblja jetra, punomasni mlečni proizvodi (ili obogaćeni nisko-masni), žumance jajeta, meso i mesni proizvodi, kao i iznutrice (posebno jetra).
Omega-3 masne kiseline se nalaze u ribi i nekim biljnim uljima (lan, soja), kao i u orašastim plodovima. B6 vitamin se nalazi u žitaricama kao što su kukuruz, smeđ pirinač, kinoa i pšenične klice, mahunarke, orašasti plodovi i semenke, meso, jetra i proizvodi od mesa i riba. Izvori vitamina B12 su: proizvodi životinjskog porekla (mlečni proizvodi, jaja, meso, riba i jetra), kao i hrana koja sadrži kvasac. Vitaminom C su bogati: voće (bobičasto voće, citrusno voće, kivi), povrće (prokelj, karfiol, kupus, paprika i paradajz), kao i začinsko bilje (peršun, kiseljak, i vlašac). Biljna ulja i masni namazi iz biljnih ulja, orašasti plodovi i semenke, neke masne ribe (npr. sardine, losos, haringa, sabljarka i pastrmka), žumance jajeta i žitarice od celog zrna su izvori bogati vitaminom E.
Žuto ili narandžasto povrće (slatki krompir, šargarepa i bundeva), tamno lisnato povrće (spanać, brokoli, endivia salata), kao i žuto ili narandžasto voće (kajsije, breskve, mango i dinje) sadrže karotene.
Analizirajući protektivna svojstva određenih grupa hranljivih namirnica je utvrđeno da na primer konzumacija ribe i morskih plodova, naročito kod nosioca APOE ε4 ima pozitivan učinak na kogniciju. Izvesni pozitivni učinci na kogniciju su utvrđeni i za konzumaciju voća (naročito bobičastog) i povrća (naročito lisnatog). Utvrđena su potencijalna protektivna svjstva umerene konzumacije alkohola i kofeina, iako rezultati istraživanja koja se bave ovom temom nisu u potpunosti konzistentni.
U odnosu na važnost konzumacije pojedinačnih hranljivih materija ili grupa namirnica, a kao posledica kumulativnog efekta različitih sastojaka hrane, ipak prednost imaju obrasci zdrave ishrane. Među obrascima ishrane je najviše ispitivana i preporučena mediteranska ishrana, za koju je ustanovljena povezanost sa manjim rizikom od blagog kognitivnog oštećenja i demencije, kao i smanjen rizik konverzije iz blagog kognitivnog oštećenja u Alchajmerovu bolest.
Mediteranska ishrana ima pozitivan učinak na neurodegenerativne procese koji su povezani sa oksidativni stresom, neuroinflamacijom i inzulinskom rezistencijom. Mediteranska ishrana je bogata antioksidansima (antocianini, beta-karoten, flavonoidi, katehini, karotenoidi, indoli, lutein), vitaminima i mineralima (magnezium, kalium, kalcium, jod, cink, selen), vlaknima i mononezasićenim masnim kiselinama. Ovaj obrazac ishrane podrazumeva balansiran unos nezasićenih masnih kiselina kao i razumno visok unos omega-3 masnih kiselina i nizak unos zasićenih masnih kiselina. U medteranskom načinu ishrane su visoko zastupljene grupe namirnica kao što su voće, žitarice sa celim zrnom, maslinovo ulje, svakodnevna je konzumacija fermentisanih mlečnih proizvoda , zrnevlja, orašastih plodova i začina. Mediteranska ishrana ističe značaj unosa biljnih proteina iz mahunarki kao i prednosti morskih plodova nad crvenim mesom. U mediteranskoj ishrani je zastupljen umeren dnevni unos vina i konzumacija biljnih čajeva.
DASH (Dietary Approacches to Stop Hypertension) ishrana usmerena na borbu protiv hipertenzije, je obrazac ishrane bogat kalijumom, magnezijomom, kalcijumom, vlaknima, proteinima, dok je unos natrijuma, zasićenih masnih kiselina, ukupnih masnoća i holesterola nizak. Ovaj obrazac ishrane je bogat hranljivim materijama kao što su folna kiselina, vitamin E, karotenoidi, flavonoidi i drugi antioksidansi. DASH podrazumeva visoko zastupljenu konzumaciju voća, povrća, nisko-masnih mlečnih proizvoda, žitarica sa celim zrnom, razumno visok unos nemasnih životinjskih proteina u odnosu na konzumaciju crvenog mesa; ističe značaj namirnica sa niskom zastupljenošću zasićenih i trans masnoća, natrijuma i šećera.
MIND (Mediterranean-DASH Intervention for Neuro- degenerative Delay), ishrana usmerena odlaganju neurodegenerativnih bolesti, je obrazac ishrane za koji je takođe u istraživanjima pokazana povezanost sa sporijom progresijom oštećenja kognitivnih funkcija, kao i sa smanjenim rizikom od Alchajmerove bolesti. Ovaj obrazac ishrane podrazumeva veću konzumaciju zelenog lisnatog povrća, orašastih plodova, bobičastog voća, leguminoza, žitarica sa celim zrnom, ribe, živinskog mesa, maslinovog ulja, uz umerenu konzumaciju vina. Kod ovog obrasca ishrane je smanjen unos crvenog mesa, putera i margarina, sira, kolača, slatkiša i pržene i brze hrane.
Iako je način ishrane u prevenciji kognitivnog oštećenja značajan, istraživanja ističu važnost multikomponentnih intervencija. One podrazumevaju pored obavezno zastupljenog zdravog obrasca ishrane i primenu kognitivnog treninga i fizičke aktivnosti. Međutim, kako bi se postigao pozitivan uticaj multikomponentnih intervencija na kogniciju u kasnijem životnom dobu, smatra se da ove mere prevencije treba da budu redovne već kod sredovečnih osoba.